Guth & Tuairim, Meán Fómhair 1983

Aiste eolais ar (Bhain an aiste seo an chead duais ina roinn i gcom6rtas scrfbhneoireachta Oireachtas Uladh, 1982.) Padraig Mac Gairbheith NI baile m6r Loch an luir, mar nach bhfuil se ach thart fa dM mhile ar fad 6 Bhun na err go Bun na dTrl geuisleann, agus mile 6 Mhln na Scamhaill go srutMn Loch na geapall. Ta naoi gcead go Ieith acra talamh ann idir thalamh oibre, phortach agus screaban lom. Bhl iomr~ ariamh leis an ait as a chuid iascaireachta mar go bhfuil cliu agus cail ar an loch mh6r (Loch an luir) fhein, agus is beag iasgaire a thainig 'na cheanntar ariamh, nar chaith seal ar an loch seo. Comh maith ta ceithre loch eile faoi crlocha an bhaile mar ata Loch na geapall, Loch na nGiagairl, Loch Chonaill agus an LocMn Dubh. Is ceanntar cloch aoil e Loch an luir, agus leoga is as tairgeadh an aoil a rinne na daoine a ngleas beo, nuair a bhl an t-arn olc agus an t-airgead gann. Ta an baile fhein crochta ar thaobh na malacha ata ag slneadh slos go h-imeall na locha. Ta an ait breacaithe anois le tithe ura, ainneoin sa tseanam go rabh tithe deasa aolnite ar an mhalaidh cheadna. Ta eolaiste Gaeilge ann a bheir thart ar seacht gcead paistl isteach gach bliain idir cursa na easga agus cursal an tSamhraidh. Ta forbairt mh6r deanta ag cladach na locha, an ait ar t6gadh carrchl6s, teach bad, agus clubtheach. Ta seo ina chuidiu mh6r le daoine a bhluil suim aca san iascaireacht agus i ngach gne de sp6rt ar bith a bhaineas le badal a tharraingt 'na Mite. Rinneadh m6ran den obair seo go deonach. I far an bhaile ta an leach! a fuarthas nuair a fuair an baile an gradam don bhaile a ba shlachtmhaire sa tlr (le lfon daoine idir dha chead agus cuig chead) sa bhliain 1976. Thuas ar mhullach an chnoic ta an ehros Mh6r a t6gadh in on6ir na bliana Naofa, agus ata ina habhar br6id ag gach duine ar an bhaile nuair a lastar I gach Nollaig. Ba ag Bun na err a t6gadh an chead scoil agus bhl si sin i reim gur t6gadh an scoil ata ann anois i 1929. Teach fada ceann tul a bhl innti, agus seomra fada amhain inti, agus teine i gcionn amMin di. Ba e elann Ul Shearcaigh as Anagaire (pairtl Sheimidh an ehnoic) a ba mh6 a rinne teagasc inti. Bhl, ar nd6igh, muinteoirl eile mar PMdraig Mac eulloch as Tlr Eoghain, fear a rabh ardmheas air ag bunadh na haite. Bhl Aodh Mac Fhionnaile as Mullach Dubh ansin, agus an Maistir M6r Mac Giolla Bhrlde, a marbhadh go tubaisteach i 1940. Nil ach duine amhain beo anois de na daoine a mhuin sa tseanscoil agus si sin Eithne Bean Mhic Giolla Bhrlde a bhfuil c6nal uirthi anois i Ros Nuala. Le linn do thraein Chomlacht Loch Suilf a bheith ag reachtail idir Doire agus Ailt an Chorrain bhl contuirt ann go rachadh an dlon ar theine mar go rabh na raileacha ag reachtail le taobh na scoile. Chuir an Comlacht dlon ur sclatal ar an scoil, a mhair go dtl gur druideadh I i 1929. Ta cuid de na sclatal ar thithe i Loch an luir go 16ill. Nil fagtha den scoil ach lorg na mballal. Dala an sceil, ba ar an scoil seo a bhl Niall 0 D6naill, nuair a duirt an cigire f:inrl 0 Muirgeasa leis go mbeadh se ina scrlbhneoir, rud a bhl, agus ina abhar br6id ag bunadh Loch an luir ariamh anall. Ba i 1937 a t6gadh an Cheardscoil, agus ba I an chead Cheardscoil I a t6gadh i nGaeltacht Thlr Chonaill. Thug si deis do phaistl as na Rosa agus Gaoth Dobhair iarbhunoideachas a !hail go saor nuair nach rabh acmhainn ag na daoine a gcuid paist a chuir 'na colaiste. Is iomal duine a rinne usaid mhaith den oideachas a fuair siad ar an "tech". Ta go leor acu i bpostal maithe inniu. Thiar ar an chionn thiar den bhaile ta an seandun ata ansin 6n chianaois, ach nach bhluil fagtha anois ach lorg an dubhshraith. Ba e a bhl ann na trl chiorcal cloiche, ceann !hart ar an chionn eile, agus amach uaidh bhl clocha geara ar fiar a bhl ag deanamh cosnadh don dun. Slos 6 sin bhl Clasaidh na gCnamh, agus an sruthan cnamhach ag reachtail isteach 'na locha. Ba ins an cheanntar seo a troideadh cath na Rosann i 1435, nuair a thainig iar6g idir Dala1gh na Conndae seo agus Niallaigh Thlr Eoghain. De tha~rbhe bruighneas a bheith idir Eoghan 0 Neill agus Bnan 6g 0 Neill, tiarna an tSratha Bhain chuaigh Brian 6g le Neachtan 0 D6naill, agus chuaigh siad i nguailleacha a cheile, gur chuir siad an ruaig ar 0 Neill as an longphort a bhl a1ge ar mhalaidh Leitir Catha. TMinig cuidiu chuig Neachtan agus Brian Og, 6 Tharlach Rua Mac Suibhne agus a chuid ga116glach. I ndiaidh do 0 Neill teicheadh as an longphort, rinne se a chuid fear a atheagru agus rinne se an longphort a ionsal ar ais agus d'eirigh Ieo an ruaig a chur ar na Dalaigh. Theich Neachtan agus Brian Og agus tagadh Tarlach Rua ag cosnadh an chatha. Buaileadh Tarlach Rua amach as an dun agus reath se siar in eadar na malacha an ait a dtugtar, go dtl an la inniu, air "Rasa an Chosant6ra". De reir seanchas Loch an luir marbhadh Tarlach Rua ar Thulaigh an Leachta. De reir na nAnnalacha nfor marbhadh Tarlach Rua ach throid se cath Loch an luir eile le hf:inrf 0 Neill ar Chruach an Chogaidh taobh thiar den ChlocMn Liath an la ceadna. Nil ansin ach cnamha an sceil ach is fiu an sceal uilig a leamh ins na Glunta Rosanacha. Thiar sa logchaoran ata Ailt ari Scathlain, an ait ar ghnathach Aifreann ·a leamh le linn na bPeindlfthe. Bhl an scathlan os coinne an aird anoir agus leana glas leis an phobal le dui ar a ngluine. Os cionn na hailte ta "cloch an Amhairc" a bhl, is cosuil, mar ionad faire acu a !had agus bhl an tAifreann da ra. Bhf an ait seo 16irsteanach go leor mar go rabh se !hart fan !had cheadna 6 gach cearn de na Rosa. lstigh i gceartlar an bhaile ata Toba( na Leaca a rabh leigheas "cait bhraid" n6 Kings Evil ann. Bhl turas le deanamh naoi maidin, ceanntarnaocht, costarnocht, paidreacha airide le ra agus an t-uisge le cuimilt den chnea. Bhl se raidhte fosta go rabh lobar eile ann sa tseanam a rabh leigheas sui ann, ach measaim fhein gurb e an tobar amhain a bhl i gceist. Amach os coinne Oilean an luir a bhl an Crann M6r, agus ba ag a bhun seo a chuirtl paistl gan bhaisteadh sa tseantsaol. Deir daoine eolacha gur d6iche go rabh dun de chineal eigin anseo fosta n6 go rabh a leitheid ag dui le aiteacha a gcuirtl paistl gan bhaisteadh. Rinneadh pairceanna curalochta anall sa tsaol anseo, agus ma bhl dun ann is d6iche gur cuireadh na clocha i gclalocha ar mi pairceanna. Bhl an t-oilean fhein uasal, agus bac ar dhaoine slatacha coli a bhaint ann. Deirtear go dtug fear amhain dubhshlan an oileain agus gur bhain se ascallan slatacha le cliabh a dheanamh. Ag baint na slatacha d6 ghearr se a mhear agus chuaigh si in athlasaidh, agus nl rabh biseach le deanamh di. Sa deireadh, ar chomhairle sheanmhna de chuid an bhaile thug se leis na slatacha agus chaith se amach i gcladach na locha iad, agus airitear go dteachaidh siad in eadan na gaoithe agus na dtonn go dteachaidh siad i dtlr ar an oilean. Bhl an mhear cneasaithe fa chionn cupla la. Bhf sceal eile fa !hear a fuair b6 a rabh dath 6rdha uirthi ceangailte ag an doras maidin amhain. Bhl an fear bocht agus teaghlach fag aige. NI rabh se abalta duine ar bith a !hail a chaill an bh6 agus bhl si aige go rabh seacht ngamhna aici. La da rabh se ag obair sa chuibreann agus e ag coinneail suil ar an eallach, caide a rinne an tseanbh6 ach a dhul sa churalocht. Thainig mothu feirge air agus ar seisean, "Maise, damnu ort agus go dt6gaidh an diabhal leis thu, n6 ea bith cat mara a sheol anseo thu an chead la ariamh." Bhl se raidhte gur eirigh an fear go bhasta a bhrfste sa loch agus gur scairt se "Teith, teith, a mhaol 6rdha, a laoi 6g go gamhain", agus gur shiuil an t-ocht gceann eallaigh amach ar an loch go clteachaigh siad isteach ar an oilean. Ce acu lior n6 finscealta iad seo bhl siad sa tseanchas. Tigtear ar scealta dena gcineal i mbealoideachas tlortha eile fosta. Ta rud amhain measathra cinnte gur crann6g a bhl in Oilean an luir, mar go bhluil bealach cam faoi uisge ag dui amach 6n Reannaigh go dtl an t-oilean. Bhl a leitheidl seo ag dui le crann6gal fad 6 shoin. ar leanuint ar an mh{ s'chugainn. Mionfhogra1 8 All fish supplied Home Freezers stocked for details - Ring Dungloe 187 or 62. Dress & Curtain making and alterations. Zip replacements all your sewing jobs, Very prompt service. Kathleen Clift, Lunniagh, Derrybeg. Phone: Bunbeg 249. Seamus McGee Sound Keep i_t C~unt.J:'.¥: Victory Award 9how, Sea View Hotel, Thursday, 15th Sept. With Special Guests: John Kerr, Huge Duncan, Daniel O'Donnell, Psddy Joe, Mary Rose. Dancing 11-2. All plumbing & Central Heating work carried out, For further detai l s ring (074) 35141. Remember - small ads are free in Guth 7 Tuairim~~ Happy home wanted for Kittens Details - Ring Bunbeg 265. Dancing every Friday Night in Johnny's Hall, Burtonport. Good Bands, Great crack. 10-2. "Mary from Dungloe" 1983 - Maire McCole who was representing Dungloe in the contest pictured along with her proud parents and her little sister. 1.11Hre has just taken up a teaching post at Keadue N.S.